پیشینیه تحقیقات در باره بنای سلطانیه
منبع تبیان زنجان
درباره شهر و گنبد سلطانیه اخبار و اطلاعات پراکنده در کتب تاریخی و سیاحت نامه‌های متقدمین آمده است. اشارات مورخین و سیاحان دور نمایی از ویژگیهای شهر و گنبد را ارائه می‌دهد. نوشته‌های مورخین اسلامی که برخی همزمان با خود بنا نگاشته شده قدیم ترین مدارک مکتوب از گنبد سلطانیه است. جملگی به اختصار درباره چگونگی و اندیشه احداث شهر و ایجاد گنبد و بعضاً به ابعاد ساختمان آن اشاره داشتهاند.
از جمله مورخین می‌توان و صاف الحضره ، حمدالله مستوفی ، حافظ ابرو ، میر خواند، خواند میر، ابولقاسم عبدالله بن محمد کاشانی و همچنین کتب تاریخی آل مظفر و هفت اقلیم را نام برد.
زیبایی، عظمت و آوازه بنای با شکوه سلطانیه سیاحان و جهانگردان زیادی را به سوی خود کشانده است و هر یک از آنان بنا را به نوعی تفسیر کرده‌‌اند، برخی آن را مسجد و گروهی دیگر قلعه و دژ و بعضی به عنوان کلیسا و آرامگاه خدابنده یاد می‌کنند که به دستور وی ساخته شده است، در اینجا به نظرات برخی از آنان اشاره‌ای کوتاه خواهیم داشت.
- آمبر و زیو کنتارینی ، سفیر فرمانروای و نیز در دربار اوزن حسن آق قویونلو (882-878 ه.ق)
ضمن شرح مشاهداتش از سلطانیه، گنبد را مسجدی یاد می‌کند که حصار داشته است.
- جوزفاباربار و سیاح و نیزی ضمن اشاره به مدخلها و سر درهای بنا از گنبد به عنوان کلیسا یاد می‌کند.
- لویی دوبو که در زمان قاجار از ایران دیدن کرده در کتاب پارس، گنبد سلطانیه را مسجد جامع شهر می‌نامد و پس از بیان ورودیهای بنا طراحی از گنبد ارائه داده است.
- آدام اولئاریوس فرستاده ویژه پادشاه نروژ در دربار شاه عباس دوم در سال 1654 م (1033 ه. ش) از گنبد سلطانیه دیدن کرده است. وی از آن به نام «آرامگاه سلطان محمد خدابنده» یاد می‌کند و توصیف کلی از بنا و تزیینات آن را ارائه می‌دهد و نیز طرحی از بنا کشیده است.
- کلاویخو که در سال 1406 م (785 ه. ش) بنا را دیده در سفرنامه خود آن را دژی توصیف می‌کن که برجها و دیوارهای آن با کاشی مزین شده است.
- مادام دیولافوآ درباره ابعاد، مصالح ساختمان و تزیینات کاشیکاری گنبد و مناره‌های بنا نظریاتی دارد و طرحی از خود بنا نیز کشیده است.
- پوپ از دیگر محققین خارجی است که به بنا و تزیینات آن اشاره دارد، وی در اوایل دهه چهل، از گنبد دیدن کرده و در کتاب بررسی هنر ایران ضمن بیان بخشی از تزیینات گچبری بنا، طرحهایی از آن را ارائه کرده است پوپ افزون بر آن در کتاب معماری ایران در بخش مربوط به معماری ایلخانی توصیف کلی از بنا را ارائه کرده است.
- دونالد ویلبر در سالهای 47-1936م (16-1315 ه.ش) از بنا دیدن کرده، وی ضمن تشریح معماری دوره ایلخانی جزییات بیشتری از شیوه‌های تزیینی بنا را بیان کرده است.
- شیلابلر پژوهشهایی درباره کتیبه‌های گنبد سلطانیه برای پایان نامه دکتری خود به انجام رسانده و در سال 1987 م (1366 ه.ش) منتشر کرده است.
- الینور سیمز به بازنگری مقدماتی درباره گنبد پرداخته و نوشته‌های او که بر اساس محاورات میان او و ریچارد اتیگنهاوزن صورت گرفته سبب شد که مطالعات تکمیلی او در مقاله‌ای در سال 1988 م (1367 ه. ش) به چاپ رسد. وی برخی از تزیینات داخلی گنبد را شرح داده است و تصاویری از داخل گنبد را ارائه داده است.
از محققین خارجی افزون بر موارد یاد شده می‌توان به گروبه، شراتو، هیل و گرابر، تاورنیه، فلاندن، فریزر، سولتیکلف و .... که درباره گنبد سلطانیه اشاراتی داشتهاند، اشاره کرد.
افزون بر اینها قدیمترین طرح نقاشی مینیاتوری درباره گنبد سلطانیه مربوط به یک قانون نامه بوده که در سال 8-1537 میلادی به وسیله شخصی به نام مطراقچی در زمان لشکر کشی سلطان عثمانی به ایران و عراق کشیده شده، موجود است که در آن طرح گنبد و بخشی از برج و باروی شهر سلطانیه را که تا آن زمان موجود بوده، ترسیم کرده است.
این نقاشی برای ارائه سیمایی کلی از شهر سلطانیه با برج و باروها و بناها و موقعیت گنبد در داخل ارگ از اهمیت به سزایی برخوردار است.
بخش اعظم مطالب نگاشته شده درباره گنبد سلطانیه، مطالعات و پژوهشهای محققین متأخر است که از جنبه‌های مختلف بنا را مور مطالعه قرار داده و به معرفی بخشهایی از ارزشهای کالبدی، هنر و معماری گنبد پرداخته‌اند. کمتر کتاب معماری را می‌توان یافت که در آن به گنبد سلطانیه اشاره نرفته باشد، اما هنوز هم درباره آن ناگفته بسیار است.
گدار محقق فرانسوی در کتاب بررسی هنر ایران، تالیف پوپ توصیف کلی از بنا و مختصری از تزیینات آن را آورده و اقدام به انتشار نقشه‌های بنا کرده است.
از دیگر محققینی که درباره گنبد سلطانیه تالیفاتی داشتهاند، سن پائولزی، احمد اصغریان جدی، مهریار ، کبیری، توحیدی، علی اصغر میر فتاح، غلامعلی حاتم، ثبوتی، مخلصی ، سیعد گنجوی را می‌توان نام برد. همچنین چند پایان نامه دانشجوی که هر کدام به موضوعاتی از تاریخ و شهر سلطانیه پرداخته‌اند، قابل ذکر است.
از اواخر دهه چهل، طراحی، مرمت و اجرای تعمیرات بنای گنبد توسط سازمان ملی حفاظت آثار باستانی ایران با همکاری دانشکده معماری دانشگاه شهید بهشتی و مرکز باستان شناسی ایران و مشارکت مشاورین ایتالیایی صورت گرفت.
از چند سال اخیر تحقیقات فراوانی در ارتباط با این بنای مهم تاریخی انجام گرفته است. مهمترین آنها فعالیتهای باستان شناسی بود که توسط سازمان میراث فرهنگی کشور در قالب هیأتهای متعدد انجام شده است.
کاوشهای سال 1345 ه.ش در بخش جنوب تربت خانه و دیوار اصلی گنبد منجر به پیدایش دیوار سنگی عظیم شد.
از سال 1367 ه.ش کاوشهای منظم و پی در پی در گنبد به سرپرستی سید علی اصغر میر فتاح آغاز شد و تاکنون نیز ادامه دارد. هر ساله بخشی از فضاهای اطراف گنبد کاوش می‌شود. هم اینک بررسی کارهای پژوهشی و مطالعاتی در گنبد سلطانیه در قالب یک طرح ملی صورت می‌پذیرد که مطالبی از سوی سرپرست هیات در مجله‌های میراث فرهنگی، اثر و در سمینارهای متعدد منتشر و ارائه شده است.
گروه مرمت پژوهشکده مرمت سازمان میراث فرهنگی در سالهای اخیر افزون بر نمونه‌برداری و آزمایشات متعدد از نوع مصالح پیشنهاد طرح مرمتی تزیینات را ارائه کرده که مراحل نشر را می‌گذراند.
